Astronomi Fizik Hypatia Arşivi

Coriolis Etkisi Nedir?

Coriolis Etkisi yazımızla sizleri hem meraklandıracak hem de çocukluğunuza götürerek şaşırtacağız… 🙂 Öncelikle büyük büyük saygıyla Barış Manço’yu analım.. Ve aşağıdaki görsele bakalım…

Barış Manço

Yaşı yetenlerimizin bu programı bilmemesi mümkün değil. O zamanlar hakkaten kaliteli şeyler izleyebiliyormuşuz… Barış Manço’nun 7’den 77’ye programıyla güler, dünyayı gezerdik. İnternetin filan daha evlerimizde hatta ceplerimizde olmadığı dönemler.

Peki Barış Abi ile siyahi arkadaşın gerçekleştirdiği deney sizce mümkün mü?

Bir daire hayal edin; bir a noktası ve merkeze yakın bir b noktası seçin. Ve daireyi döndürmeye başlayın. Farkındaysanız aynı sürede ikisi de tam turunu tamamladı. Ama hepimiz şunu biliyoruz ki, dışardaki içtekine göre daha hızlı giderek o açığı kapattı. Yani a noktası, b noktasına göre daha hızlı dönmektedir.

Coriolis Etkisi

Şimdi bir de küre olan dünyamızı ele alalım. Dünyamız sürekli dönüş halinde. Mesela kutuplardaki dönme ile ekvatora yakın yerdeki dönme nasıl bir şekilde olacak? Aşağı indikçe farkındaysanız koca yaşlı dünyamız şişkolaşıyor ve kutuplara oranla aynı zamanda turunu tamamlamak için daha hızlı dönmek zorunda.

Bu etki şuna yol açıyor. Mesela tam ekvator üzerinden sihirli bir topumuz olsun. Bir kuzey yarım küreye bir de güney yarım küreye fırlatalım. Kuzey yarım küreye doğru fırlattık diyelim. Topu fırlattığımızda dümdüz gitmez. Tabi burada çok büyük, uzak mesafelere, güçlü fırlatışlardan bahsediyoruz. Topunuz sağa doğru bir kıvrılma yapacaktır. Aynısını güneye doğru atarsak bu sefer de sola doğru bir kıvrılma yaşayacaktır.

top-manyetik alan

İşte bu etkiler meteoroloji haberlerinde sıkça karşılaştığımız kasırga ve fırtınaların uzaydan görünüşünde gördüğümüz etkiye yol açar. Kuzey yarım kürede dönüş yönleri saat yönünü tersinde iken Güney yarım kürede ise bu yüzden saat yönünde döneceklerdir.

Coriolis etkisi, dönen bir platformun merkezinden karşı tarafına yürümeye çalışan biri tarafından anlaşılabilir. Yürümek istediği tarafa doğru dik açıyla itildiğini görür. Ya da dönen bir platformun içinde bu fotoğraftaki gibi birbirinize top atmaya çalışırsanız dönmekte olan platform yüzünden karşı tarafa topunuz gidemeyecektir.

tahterevalli

Bu etki matematiksel olarak ilk defa 1835 yılında Gaspard Gustave Coriolis tarafından tanımlanmıştır ve bu sebeple onun adıyla anılmaktadır. Fransız fizikçi Foucault da, Dünya’nın dönmekte olduğunu 1851 yılında bu şekilde kanıtlıyor mesela. 67 metre uzunluktaki bir tele bağladığı 25 kilogramlık ağırlıkla yaptığı sarkacı Paris’teki Pantheon’un Kubbesi’ne astı. Sarkaç her yöne serbestçe hareket edebiliyordu. Belli bir doğrultuda hareket ettirilen sarkacın salınım doğrultusu sürekli olarak değişiyor, yaklaşık bir gün sonra başlangıç konumuna geliyordu. Sürekli ilmikler çizerek dönüyordu… Yani dünyamız dönüyor işte!Ama aynı sarkacı alıp ekvatora getirirseniz bu seferde o beklenen hareket gözlemlenmiyordu.

Coriolis Etkisi -deney

Coriolis etkisi başka gezegenlerde de gözleniyor. Mesela Jüpiter’in atmosferi Coriolis etkisiyle oluşan siklonlar bakımından zengindir.

Yavaşça Barış Manço’ya geliyoruz

Coriolis Etkisi aslında gerçekten de girdapların şekline etki etmektedir. Ancak bu kuvvet, Dünya’nın boyutları ve dönüş hızı hesaba katıldığında o kadar küçüktür ki; ancak çok büyük ve uzun süreli girdapların oluşum yönüne etki edebilir. Bunlar arasında düzenli ve yıllar yılı süren akıntılar, çok çok büyük hortumlar vb. Bulunmaktadır. Ancak lavabodan birkaç saniye veya dakika akıveren suyun üzerinde Coriolis kuvvetinin etkisi yok denecek kadar azdır. Örneğin bu sebeple, altımızdaki Dünya dönüyor olsa da, düz bir çizgi üzerinde yürüyebiliriz ve arabamızın doğrusal yönünde herhangi bir sapma olmaz. Birkaç
saniyede oluşan musluk girdabının dakikada yaptığı dönüş sayısı bile, Dünya’nın dönüş hızından binlerce kat fazladır ve dolayısıyla Coriolis etkisi önemsenmeyecek kadar azdır. Hatta Facaolt sarkacında da anlaşılacağı gibi ekvatora geldikçe Coriolis etkisi yok denecek kadar azdır ve siz bir metre ileri bir metre geri de gitseniz bu çok çok çok çok küçük bir etki bile
etmeyecektir maalesef.

Yani Barış Abi, siyahi arkadaşın turistlerden para kazanmak için yaptığı çabuk bir el hareketi olan ilüzyonuyla kandırılmıştır…

Tabi çocukken bizler de
Ah barış abi ahh!
Ama olsun Coriolis etkisini öğrenmiş olduk.
Saygıyla ve özlemle…

Coriolis Etkisi videomuzu da incelemeyi unutmayın… Hoşçakalın… 🙂